Urlop bezpłatny to szczególna forma zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy, która – choć często pomocna w życiu zawodowym i prywatnym – niesie za sobą określone konsekwencje w zakresie ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych. Warto wiedzieć, jakie prawa i obowiązki wiążą się z korzystaniem z tej instytucji prawa pracy.
Urlop bezpłatny w Kodeksie pracy
Zasady udzielania urlopu bezpłatnego określa art. 174 Kodeksu pracy. Może on zostać przyznany wyłącznie na pisemny wniosek pracownika i nigdy nie jest obowiązkowy. Pracodawca ma prawo wyrazić zgodę, zaproponować inny termin lub odmówić udzielenia urlopu – i nie musi uzasadniać swojej decyzji.
W czasie urlopu pracownik jest zwolniony z obowiązku wykonywania pracy, ale jednocześnie traci prawo do świadczeń wynikających z zatrudnienia. Co ważne, okres urlopu bezpłatnego nie wlicza się do stażu pracy, od którego zależą m.in. prawo do odpraw, nagród jubileuszowych czy długość okresu wypowiedzenia.
Pracownik nie może zostać wysłany na taki urlop bez swojej zgody. Wyjątkiem jest urlop bezpłatny udzielony w celu wykonywania pracy u innego pracodawcy (art. 174¹ k.p.), jednak również w tym przypadku wymagana jest zgoda pracownika na piśmie.
Ubezpieczenie społeczne a urlop bezpłatny
Przepisy ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych wskazują, że pracownik podlega ubezpieczeniom od dnia nawiązania stosunku pracy do jego zakończenia. Ponieważ urlop bezpłatny oznacza zawieszenie stosunku pracy, w tym czasie pracownik nie podlega ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym, chorobowemu ani wypadkowemu.
Dla pracodawcy oznacza to konieczność poinformowania ZUS o przerwie w podleganiu ubezpieczeniom poprzez raport ZUS RSA. Jeżeli urlop zaczyna się lub kończy w trakcie miesiąca, wówczas pracodawca składa raport ZUS RCA za część okresu, w której pracownik świadczył pracę.
Ubezpieczenie zdrowotne – tylko przez 30 dni
Urlop bezpłatny wyłącza także z obowiązku podlegania ubezpieczeniu zdrowotnemu. Pracownik korzysta z prawa do bezpłatnych świadczeń zdrowotnych jedynie przez 30 dni od rozpoczęcia urlopu. Po tym czasie dostęp do publicznej opieki zdrowotnej wygasa.
W praktyce oznacza to, że osoba planująca dłuższy urlop bezpłatny powinna rozważyć dobrowolne ubezpieczenie zdrowotne w NFZ lub zgłoszenie się do ubezpieczenia jako członek rodziny innego ubezpieczonego.
Urlop bezpłatny a zasiłki chorobowe i macierzyńskie
W okresie urlopu bezpłatnego pracownik nie ma prawa do świadczeń z tytułu choroby czy macierzyństwa. Wynika to z faktu, że w tym czasie nie podlega ubezpieczeniu chorobowemu. Nawet jeśli w trakcie urlopu dojdzie do niezdolności do pracy, zasiłek chorobowy nie przysługuje.
Urlop bezpłatny przy równoczesnym prowadzeniu działalności gospodarczej
Szczególną sytuację mają osoby, które łączą pracę na etacie z prowadzeniem działalności gospodarczej. W momencie przejścia na urlop bezpłatny ustaje ich obowiązek ubezpieczeniowy z tytułu umowy o pracę, dlatego muszą one dokonać zgłoszenia do ubezpieczeń jako przedsiębiorcy.
W praktyce oznacza to konieczność:
- wyrejestrowania się z ubezpieczeń z umowy o pracę (ZUS ZWUA),
- zgłoszenia do ubezpieczeń społecznych i zdrowotnego z działalności (ZUS ZUA),
- opłacania składek, w tym na Fundusz Pracy – o ile przedsiębiorca nie osiągnął wieku zwalniającego z tego obowiązku.
Po zakończeniu urlopu procedurę należy odwrócić – ponownie wyrejestrować się z ubezpieczeń społecznych i zgłosić do ubezpieczenia zdrowotnego na druku ZUS ZZA.
Podsumowanie
Urlop bezpłatny to wygodne narzędzie, które pozwala na czasowe zawieszenie pracy bez rozwiązywania umowy. Jednak korzystanie z niego oznacza poważne konsekwencje: brak ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych, brak prawa do zasiłków oraz niewliczanie tego okresu do stażu pracy.
Dlatego przed podjęciem decyzji warto dokładnie przeanalizować sytuację i rozważyć alternatywy – np. urlop wypoczynkowy, bezpłatne ubezpieczenie jako członek rodziny czy dobrowolne ubezpieczenie zdrowotne w NFZ.